Մեծ Եղեռնու 100 ամյակին նվիրված աշխատություններ
Երևանի պետական համալսարանի ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետի մամուլի պատմության ամբիոնի դոկտոր-պրոֆեսոր Լեդրուշ Արամի Ալոյանը Մեծ Եղեռի 100-ամյակի կապակցությամբ հրատարակել է ութ աշխարհահռչակ հայ հրապարակախոսներին նվիրված գրքեր, որոնց մասին ընթերցողների լայն շրջաններին համարյա անծանոթ են:
Այստեղ տեղ են գտել "Մշակ" լրագրի մեծագույն հրապարակախոսների գործունեությանը վերաբերող նյութեր, փաստաթղթեր «Մշակը» լույս է տեսել Թիֆլիսում 1872-1921 թվականներին¤:
Համառոտ խոսվում է լրագրի ստեղծողիª Գրիգոր Արծրունու մասին, որը դեռ հեռավոր 1892-ին, երբ նոր էր կազմավորվում երիտթուրքերի միությունը, այն ավելի սարսափելի է որակում, քան սուլթան Համիդի ջարդարարությունը£ Նրա մահից հետո 1893-ին թերթի խմբագիր է դառնում Ալեքսադր Քալաթարը, որն այն խմբագրել է մինչև 1913 թվականը, երբ Րաֆֆու մահվան 25-ամյակի կապակցությամբ նրա գերեզմանին ճառ արտասանելիս կաթվածահար եղավ£ Քալանթարը ճանաչված հրապարակախոս էր, մեծ գիտնական, 140 գիտական աշխատությունների հեղինակ, որին ռուսական ցարը գործուղել էր Սկանդինավյան երկրներ, այնուհետև Անգլիա, Իռլանդիա, Շոտլանդիաª կաթնատնտեսության առաջավոր փորձին ծանոթանալու համար: Այնուհետև վերադարձից հետո նա ցարի կողմից գործուղվում է Ռուսաստանի 15 նահանգներª այդ փորձը ներդնելու հետամնաց ռուսական տնտեսություններում: Քալանթարը հանրաճանաչ գյուղատնտես լինելուց բացի բազմափորձ հրապարակախոս էր, երիտթուրքերի երդվյալ հակառակորդ; Նա զգուշացնում էր մեր քաղաքական կուսակցություններինª ՀՅԴ, Հնչակյան կուսակցությանըª չհավատալ երիտթուրքերի սին խոստումներին, չհավատալ եվրոպական հզոր պետություններին, նույնիսկ Ռուսաստանին և հույս դնել միայն սեփական ուժերին:
1913-ին, Քալանարի մահից հետո թերթի խմբագիր դարձավ Համբարձում Առաքելյանը, որն այն խմբագրեց մինչև 1918-ըª իր եղերական վախճանը, երբ երեք անհայտ չարագործներ մտան նրա բնակարանը Թիֆլիսում և գնդակահարեցին նրան£
Առաքելյանը տիրապետում էր մի քանի օտար լեզուների և Պողոս Նուբար փաշայի հետ եվրոպական տարբեր երկրներում զբաղվում էր հայկական հարցի քննարկմամբ£ 1917-ին նա և Նուբար փաշան ստեղծեցին Հայ ժողովրդական կուսակցությունը, որը քննադատաբար էր վերաբերվում դաշնակցության նոր կառավարության վարած քաղաքականությանը, պահանջելով նորաստեղծ Հայաստանի առաջին հանրապետության ղեկավար պաշտոններ կամ նախարարական պորտֆելներ տալ նաև այլ կուսակցությունների ներկայացուցիչների, մասնագետ մարդկանց:
Առաքելյանը բազմաթիվ գրքերի հեղինակ էր, բեղուն թարգմանիչ: Նրա գրքերից անձամբ խնդրանքով պահանջել է ռուս մեծ գրող Լև Տոլստոյը: Նա արևելագետների համաշխարհային կոնգրեսի փոխնախագահն էր, մեծ բարերար:
Հաջորդ գլխում խոսվում է Լեո հրապարակախոսի մասին, որը "Մշակի" երկարամյա աշխատակից լինելուց բացի, 1920-21 թվականներին աշխատել է նաև որպես թերթի խմբագիր: Սա համընկավ արդեն խորհրդայնացված ռուսական բանակի արշավանքների հետ դեպի Ղարաբաղ-Զանգեզուր, նաև Նժդեհի ինքնապաշտպանական կռիվների հետ: Բնականաբար Լեոն ներկայացնում էր նաև ռուսների հայատյաց քաղաքականությունը, ազգերի հրեշ, գերմանական լրտես Լենինի գլխավորությամբ: Լեո հրապարակախոսի այս շրջանի գործունեությունն անդրադարձ չի եղել գիտնականների կողմից, այնինչ մեծ պատմաբանը հսկայածավալ գործ է կատարել, օբյեկտիվորեն վեր հանել նաև վրաց-հայկական հարաբերությունները:
Առանձին գրքով ներկայացվում է "Մշակի" գլխավոր աշխատակից Գր. Արծրունու հոգեզավակ խաչատուր Մալումյանի ¥Էդվարդ Ակնունի¤ գործունեությունը: Մինչև 1898-ը աշխատելով թերթում, նա մեկնում է Շվեցարիա հանգստանալու և այստեղ էլ հանդիպում իր հին ծանոթ Քրիստափոր Միքայելյանին: Երկար է համոզում Միքայելյանը նրան մնալ Ժնևում և վերջնական համաձայնության գալով, նա դառնում է ՀՅԴ "Դրոշակ" պաշտոնաթերթի գլխավոր աշխատակիցը: 1898-ին նա ծպտված անցնում է Պոլիս, դառնում Ռուբեն Զարդարյանի "Ազատամարտի" գլխավոր աշխատակից և գլխավոր բանակցողը երիտթուրքերի պարագլուխներ Էնվերի, Թալեաթի, Ջեմալի հետ: 1910-ին նա ՀՅԴ-ի խնդրանքով Անդրանիկ փաշայի հետ անցնում է ԱՄՆª հանգանակություն կատարելու առաքելությամբ և հենց այստեղ էլ 1910-ին ստեղծում Հայ Օգնության Միությունը ¥ՀՕՄ-ը¤, որի 105 ամյակը կտոնվի 2015-ին: Նա մեծ հրապարակախոս լինելուց բացի հիանալի հռետոր էր և իր ճառերով մեծ ազդեցություն է ունեցել ԱՄՆ-ում, թե Եգիպտոսում, թե Պոլսում. թե այլուր: Նույնիսկ Զավարյանի նման մեծ դաշնակցականն է հետագայում համոզվում, որ զենքից բացի խոսքն էլ մեծ ազդեցություն է ունեցել ժողովրդի վրա:
1915-ի ապրիլի 23-ի գիշերը նա հանդիպում էր Թալեաթի և Էնվերի հետ և հանդիպումից ընդամենը ժամեր անց ապրիլի 24-ի առավոտյան նրան ձերբակալում են և Սիամանթոյի, Զոհրապի և Զարդարյանի հետ իբր աքսորում են և հենց ճանապարհին էլª Տիգրանակերտի մոտակայքում նրանք կնքում են իրենց մահկանացուն:
Առանձին աշխատություն է նվիրվել հայ մեծ երգիծաբան, Հակոբ Պարոնյանից հետո երկրորդ մեծությունը համարվող Աշոտ Աթանեսյանին ¥սա "Մշակի" բնութագրությունն է¤: "Մշակի" գլխավոր աշխատակիցը լինելուց բացի նա 1906-07 թվականներին Թիֆլիսում հրատարակել է "Աշխատանք" և "Նոր աշխատանք" շաբաթաթերթերը, 1909-17 թվականներին Թիֆլիսում մասնագիտական "Գյուղատնտես" հանդեսը: Մեծ եղեռնի օրերին եղել է Վան-Վասպուրականում որպես քաղաքների միության անդամ, ներկայացրել ողբալի դրությունը, որ կատարվում էր հայկական ծաղկուն գավառում: Հակառուսական ելույթների համար ձերբակալվել է և մեծ տուգանքների գնով ազատվել բանտից: Խորհրդայնացումից հետո նա աշխատել է Երևանում, տեղափոխվել Սանկտ-Պետերբուրգ, որտեղ էլ 2-րդ համաշխարհային պատերազմի օրերին իր մահկանացուն կնքել է բլոկադայի ենթարկված քաղաքում:
Առանձին գիրք ենք նվիրել Դավիթ Անանունուն, որը "Մշակի" գլխավոր աշխատակից լինելուց բացի 1917-18 թվականներին հրատարակել է Բաքվի "Բանվոր" սոցիալ-դեմոկրատների օրգան թերթը, տարաձայնություններ ունեցել մեր նշանավոր բոլշևիկ Ստեփան Շահումյանի հետ որպես սպեցիֆիկի, որը չէր ընդունում Լենինի համաշխարհային հեղափոխության գաղափարը, որին անվերապահորեն նվիրված էր Շահումյանը: Նա մեր ժողովրդի շահերը վեր էր դասում, որի պատճառով քննադատվել է Շահումյանի կողմից, բայց Բաքվի 26 կոմիսարների ողբերգական մահից հետո Անանունը հիանալի հոդվածաշար է նվիրել Ստեփան Շահումյանին:
Անանունը հրատարակել կամ աշխատակցել է "Մեր ուղին" ¥1912թ.¤, "Գործ" ¥1917թ.¤, "Հայաստանի կոոպերացիա" ¥1919թ.¤, "Բանբեր Հայաստանի գիտական ինստիտուտի" ¥1921թ.¤, "Նորք" ¥1922թ.¤ և այլ պարբերականների հրատարակություններին:
Նա է մանրամասնորեն լուսաբանել հայ-ադրբեջանական, հայ-վրացական տարաձայնությունները, մեր "հարևանների" հակահայ քաղաքականությունը:
Հետաքրքրական է սպեցիֆիկ Բախշի Իշխանյանի գործունեությանը նվիրված բաժինը որը Լայպցի•ի համալսարանի պատվավոր դոկտոր էր, "Մշակի", "Մուրճի" երկարամյա աշխատակիցը, Դավիթ Անանունի գործընկերը Բաքվի "Բանվոր" թերթում:
1918-ի Բաքվի կոտորածների ժամանակ նա ծպտված մնաց Բաքվում, չնայած ամեն վայրկյան դամոկլյան սուրը "կախված էր" մեծ հայի գլխին և ականատեսի վկայությամբ ներկայացրեց այդ անմարդկային ջարդերը "Բաքվի սարսափները" վերնագրով գրքում, որի պատճառով էլ Հայաստանի խորհրդայնացումից անմիջապես հետո ձերբակալվեց Երևանումª մեր "եղբայր" ադրբեջանցիների սարսափները վերհանելու պատճառով: Նրան փրկեց 1921-ի փետրվարյան հեղափոխությունը, երբ ազատվեց բանտից և Սարգիս Վրացյանի հետ թողեց հայրենիքը: Սակայն շատ շուտով եգիպտական մի նավահանգստում հայտնաբերեցին պատռված շորերով ու կոշիկներով մեծ մտավորականի դին, որին եվրոպական բոլոր համալսարաններում պրոֆեսորի կոչում էին տալիս և դասավանդելու հնարավորություն:
Գրքում տեղ է գտել նաև մեծ հրապարակախոս, գրաքննադատ, իրավաբան Տիգրան Հովհաննիսյանին նվիրված գլուխը, որը "Մշակի" գլխավոր աշխատակիցներից մեկն էր, 1907-09 թվականների դաշնակցականների դատի իրավապաշտպաններից մեկը, հարյուրավոր հրապարակախոսական հոդվածների հեղինակ, նշանավոր թարգմանիչ, Քրիստափոր Միքայելյանի ուսանողական ընկերը Մոսկվայում:
Մեր նպատակն է եղել շարունակել մեծ պատմաբան Լեոյի գործը, որն իր "Գրիգոր Արծրունի" եռահատոր աշխատության մեջ ներկայացրել հռչակավոր "Մշակ" օրաթերթի 20-ամյա գործունեությունը (1872-1892թթ.):
Մենք ավարտին ենք հասցրել Լեոյի գործըª գրելով "Մշակ" լրագրի հետագա 30-ամյա գործունեության պատմությունը, որն ուղղակի պատմություն է 1915 թվականի Մեծ Եղեռնի, ինչպես նաև դրա շարունակությանª մինչև 1921-ի փետրվարի 25-ը, երբ Թիֆլիսում հաստատվեց խորհրդային իշխանություն:
Ա. Կիրակոսյան